Dario B. Pilario (1933 – 2020)

Ang usa ka lisod nga katungdanan sa pari mao ang paghimo ug funeral homily alang sa iyang kaugalingong ginikanan. Pero akong sulayan karong hapon. Ang akong gipiling ebanghelyo mahitungod sa maayong magbalantay (John 10: 7-15). Kay kini maoy naghulagway sa kinabuhi sa akong amahan. Ang maayong magbalantay nakaila sa iyang mga karnero. Nakaila usab sila sa iyang tingog ug sila misunod kaniya. Mihalad siya sa iyang kinabuhi sa iyang karnero, nagpakamatay sa iyang mga karnero.

Mao usab si Papa. Nakaila siya sa kada usa kanamo. “Asa man si Joshua ug Marianing?” – his two youngest grandchildren. “Ikaw Christian, kanus-a man mo magminyo ni Sandy? Tigulang na mo. Tigulang na pod ko.” [Christian is his eldest grandson]. Hangtud sa katapusan, naningkamot siyang makalakaw aron makaalagad pa, aron maninda pa, aron mabuhi pa. “Naay kanding nga akong gipadako diha, kamoy pagbuot kon kanus-a ihawa. Naay akong gipalaras nga kahoy. Para sa magtukod ug balay, gamita.” Bisan sa mga panahon ng dili naman gani siya makasulti ug makalakaw pag-ayo, naghalad pa gihapon siya sa iyang kinabuhi para kanamo.

Ang akong mga igsoon adunay kaugalingon nga mga kasinatian kang Papa. Pero akong ipaambit karon ang lima ka pagtulun-an nga akong nakat-onan sa among maayong magbalantay.

1. Hard Work and Professionalism. Usa ka maayo ug makugihon nga matutudlo si Papa. Kon moingon mo’g “Mr. Pilario” niining mga niaging dekada sa Oslob, ang buot nilang ipasabot si Papa. Daghan kanato karon niagi sa iyang classroom. Nakadungog sa iyang tingog. Natudluan niya’g music o history. Niadtong gamay pa ko, nakita nako nga paghuman sa klase iyang gisulat ang iyang lesson plan sa iyang pinakatay nga sinulatan (cursive writing) nga iya sa mga magtutudlo. Tungod kay didto siya unang magtudlo sa Tumalog, usa ka gamay nga eskwelahan didto sa bukid, molakaw siya ug duha ka oras paingon didto ug duha ka oras pabalik kada adlaw. Kinsa ba’y teacher dinhi nga nakahimo niana? Duna siya’y dungog nga estrikto kuno nga pagka-maestro. Pero kana tungod kay gusto niyang makakat-on ang iyang mga estudyante ug makatabang sa ilang paglambo.

Later in life, I learned about professionalism and hard work, about doing my duty and doing it well, about giving my best to the profession I am called to. I already have seen that in my father. In my youth, I never desired to be a teacher in opposition to my father. But later in life, his vocation has been passed on to us – five of us his children are teachers – a profession which I find so much joy today, and maybe to the end of my life.

2. Multi-tasking and Creativity. Dili lamang maestro si Papa. Inig abot niya gikan sa eskwelahan, mo-diretso siya’g kuha sa iyang pukot ug pasol, sakay sa iyang gamay nga baroto, aron managat sa sayong gabii. Gamay ra man kaayo ang sweldo sa maestro niadtong una. Kulang man gani sa bugas alang sa iyang dakong pamilya. Managat siya aron makasud-an. Kahibalo ko kay kuyog man ko sa dagat nianang mga gabhiona. Kon dili mi mamukot, manulo. Ug kuyog sa akong mga manghod, nangiyawat intawon, basin dunay makuhang kasag ug kugita, bakasi ug kinhason. Mora’g malipay gyud siya sa dagat. Dili lang mananagat si Papa; mag-uuma usab. Kada Sabado, dad-on ming tanan niyang mga anak didto sa gamay nga luna sa Kasison ug Plazan aron mananom ug mais o manghawan sa kalubihan. Ang wala ninyo mahibaloan, ang teacher nga inyong nailhan, tigsaka usab ug sanggotan. Ang gamay’ng tuba nga iyang kita, iyang ibaligya sa among gamay nga tindahan.

Later in life, I have learned about “multi-tasking” and creativity – the so-called characteristics of today’s millennials. But long before generation Y or Z, Papa was already doing it in front of us, not as a professional career strategy, but as a caring shepherd who only wanted his sheep to have life and have it to the full.

3. Justice and Option for the Poor. Ang mga kabus ug ang mga gisalikway sa kilid sa katilingban duol sa kasingkasing ni Papa. Tungod kay siya gikan sa kakabus, wala niya sila biyai hangtud sa katapusan sa iyang kinabuhi. Namatay siya diha pod sa kakabus – diha sa gamay natong municipal hospital nga walay laboratory facilities mao nga wala mahibaw-i kon unsa gyuy gikamatyan; ug walay ambulansiya mao nga dili siya madala sa ubang tambalanan. Gipakatawo sa kakabus, nidako sa kakabus, nagpuyo sa kakabus, nagtudlo sa mga kabus, namatay sa gamay’ng hospital nga mao ra’y madangpan sa mga kabus.

Ang mga kabus nga silingan maoy iyang gihunahuna kon dunay hikay sa among balay – naa ba silay fighter wine, maluto, bahinon. Kon dunay lingaw-lingaw ug lulinghayaw, kadtong mga anaa lang sa daplin o maulaw mosayaw, bitaron ug kuhaon aron sa tunga pasayawon. Para niya kadtong mga hinikawan sa kahigayonan, kinahanglan atimanon ug tabangan. Kadtong mga dinaugdaog ug gilupigan kinahanglan panalipdan. Dili siya mahimutang kon dunay wala pa makakaon, kon dunay mga taga-bukid nga wa pa matagad.

I learned this early in my life. Sa adlaw sa piyesta sa among barrio kon diin ang tanan mahimong mokaon sa tanang balay bisan sa mga dili kaila, ang akong assignment mao ni: “lookout” ko sa gawas sa among balay aron kadtong nagpahihipi kay naulaw mosulod sa among balay akong tawgon aron pakan-on. Ang iyang sugo: “Makakaon lang ka kon nakakaon na ang tanan.”

Later in life I learned about justice, preferential option for the poor and giving the poor a central place in the church and society. I later realized that Papa taught these to me quite early on. For him, we can only be happy when those who have less in life have been given more of ourselves. For life is not about us; it is about them.

4. God and the Priesthood. Ang Diyos anaa sa tunga sa kinabuhi ni Papa. Gamay pa kong bata, nisulod si Papa sa Cursillo. Sukad niadto, nabag-o ang iyang kinabuhi. Usa kaadlaw nga gikan siya sa simbahan, atol sa pagpangaon, niingon siya: ayaw sa mo’g sugod, mangadye sa ta una magdungan ug pangaon. Natingala ko; unsa bay nahitabo niya didto sa simbahan. Sukad niadto kada gabii na ming mag rosary bahala nag magduka-duka. Kada Domingo, kaming tanan – si Papa ug si Mama, ang akong 10 ka mga igsoon ug ako – way sal-ang nga mosimba bahala nag magbaklay og lima ka kilometro. Kay dili man mi pasakyon sa jeep tungod sa among kadaghan. Nagpasalamat ko kay kanunay kong gidala niya niining maong simbahan. Kay diha sa usa sa mga lingkuranan, gisulti sa akong batan-ong kasingkasing: Pagkadako nako, gusto kong mahimong pari sama nianang upaw nga anaa sa altar. [Upaw man tong among pari sa una; wa ko kaila niya kay gamay pa man ko.]

Later in life, I find myself preaching the Word of God and celebrating the Eucharist in this altar as I do today. My father was already a priest ahead of me, a priest to me and our family. His priesthood, and that of Jesus which he followed, is the source of mine.

5. Care and Tenderness. Dunay daghang mahadlok kang Papa kay lagi kuno estrikto. Dili lang sa eskwelahan kundi hasta pod sa balay. Dihay panahon sa akong kinabuhi nga nag-rebelde ko niya ug ako siyang gipadad-an ug sakit nga sulat gikan sa seminario tungod sa akong kasuko kaniya – my first and only letter addressed personally to him. Wa ko makauyon sa iyang dinad-an, sa iyang style, sa iyang pagkadaling masuko. I was reacting to everything about him. Pero imbis nga kasuko ang iyang gibalos, nisulat siyag balik ug miingon nga sabton unta nako siya tungod sa kadaghan sa iyang mga problema isip amahan sa usa ka dakong pamilya. Usahay di na siya makahibalo kon asa siya manguha ug ipakaon namo, labaw pa gyud ang pagpa-eskwela. Kining maong kalisod usahay magdala kaniya ug mga frustration ug depression, kasuko ug kahingawa. Nangayo siya’g pasaylo nga sige siyang masuko. Sukad kaniadto, akong nasabtan ang akong amahan.

Pero sa ilalom sa iyang pagkatawo, nagpahipi ang usa ka malumo nga kasingkasing. Mingawon siya kon dili niya makit-an ang iyang mga anak. Ilabina karon sa panahon sa pandemia, makit-an na lang nga naghilak si Papa. Kanus-a pa kuno mi mamauli. Sukad nga namatay si Mama niadtong 2003, kada Lunes siya moduaw ug modagkot sa iyang lubnganan sa sementeryo.

Samtang nagbiyahi mi gahapon paingon sa Oslob, pag-agi namo sa Dalaguete, niabot sa akong huna-huna nga sukad sa akong pagkabata, sa kada uli niya gikan sa siyudad, magdala gyud siya ug bibingkang sinugatan. I just realized: that exacting and demanding teacher, that determined father has in fact a tender and soft spot in his heart. Mao nga gahapon nipalit mi’g bibingka, akong gidala kaniya. "Pa, simbolo ni sa imong pagkamapinanggaon."

Later in life, I learned about care and tenderness as necessary component of our life of service. Because of the circumstances and demands on his life, it did not come automatic for him. But it did shone on me, clearly, joyfully, lovingly.

The good shepherd of Nazareth taught my father how to be one. It is about time that we his children become good shepherds ourselves – our way of paying it forward.

Daghang salamat sa mga nihalad sa ilang mga pag-ampo ug pahasubo. Ang Diyos ra ang magbalos sa inyong kaayo.

Daniel Franklin E. Pilario, CM
St. Vincent School of Theology
Adamson University
danielfranklinpilario@yahoo.com
12.10.2020