NAPULO KA MGA PANGUTANA MAHITUNGOD SA POLITIKAL NGA PARTISIPASYON SA MGA KAPARIAN UG RELIHIYOSO

By Daniel Franklin E. Pilario, CM

[Hinubad ngadto Binisaya ni Padre Alwen Jimenez]

1. Kinahanglan bang moapil ang Simbahan sa politika?

    Sa makadaghan na nato kining nadunggan: dili gyud angay nga mag-apil-apil ang Simbahan sa politika tungod kay kalapasan kini sa “separation of the Church and State”. Sa maka-usa pa, kinahanglan natong mahusay ​​kini.

    Ang simbahan wala nagdumili sa pag-apil sa politika. Ang “separation of Church and State” sugo para sa Estado o gobierno, dili para sa Simbahan ug sa mga sakop niini.

    Una, ang atong Constitution nag-ingon nga ang Estado dili mohimo og mga balaod nga magtukod og bisan unsang relihiyon (Art. III, Sec. 5). Ikaduha, ang Estado dili mohimo ug mga balaod nga nagdili sa gawasnong pagpadayag sa bisan unsang relihiyon (Arti III, Sec. 5). Gitawag kini duha ka probisyon nga "non-establishment clause" ug "free exercise" clause. Sa laktod nga pagkasulti, ang Estado lamang ang makalapas niini, dili ang Simbahan o bisan kinsang kawani sa simbahan. Sa dihang gisaway ni Duterte ug sa iyang gobyerno ang Simbahan tungod sa paglapas sa “separation of Church and State”, sayop ang ilang pasangil.

    Sa laing bahin, katungdanan sa tanang lungsoranon—mga Simbahan ug lakip ang ilang mga sakop—sa pagsaway sa mga awtoridad sa gobierno kon ilang gipaboran ang usa ka relihiyosong grupo kay sa uban o gidid-an ang pipila ka relihiyon sa gawasnong pagpadayag sa ilang pagtuo.

    Sa enisiklikal nga Fratelli Tutti, si Pope Francis misulat: Ang politika mao ang “usa sa pinakataas nga matang sa gugma, tungod kay kini naningkamot pagkab-ot sa kaayohan sa kadaghanan” (FT 180). “Ang usa ka maayo nga Katoliko kinhanghanglang moapil sa politika aron ang mga nagdumala sa gobierno, makadumala og maayo." Dili kini bag-o. Gikutlo lamang niya ang mga pagtulun-an ni Papa Pio XI ug Benedicto XVI mahitungod sa “gugmang politikanhon” (political charity).

    Apan tungod sa kusog nga impluwensya sa “dualistiko” (dili tinibook o dili “holistic”) nga panglantaw sa Kristohanong espirituwalidad mahitungod sa politika, akong naobserbahan nga adunay pipila ka matang sa mga Kristohanon sa atong panahon: (a) “apolitical” nga mga Kristohanon — kadtong naghunahuna nga ang ilang tinood nga pinuy-anan atua sa langit; ug walay bili ang tanang nahitabo dinhi niining kalibutana; (b) “neutral” nga mga Kristohanon — kadtong mohimo lamang sa minimum nga mga kinahanglanon sa ilang katungdanang politikanhon sama sa eleksyon apan giisip kini nga usa ka “pribado nga kalihokan”; atubangan sa sitwasyon sa inhustisya, sila “neutral” ug dili manginlabot kay lagi “separation of the Church and State” kuno; (c) “non- neutral” pero “non-partisan” — kadtong mga mosaway sa mga paglapas sa Kristohanong mga prinsipyo ug hiyas (non-neutral) apan nagdumili sa pag-endorso og mga kandidato o Partido sa panahon sa piniliay; (d) “non-neutral ug partisan” — kadtong moapil sa mga isyung politikal ug moapil usab sa partisan nga pakigbisog nga politikanhon.

    Base sa kadaghanan sa mga dokumento sa simbahan, ang ikatulo nga tipo (non-neutral pero non-partisan) mao ang lugar alang sa kaparian ug relihiyoso. Ang ikaupat nga tipo (non-neutral ug partisan) mao ang gisangon nga responsibilidad alang sa mga layko.

    2. Ang misyon nga balaanon (religious mission) ba sa Simbahan nagdumili sa kaparian sa pag-apil-apil sa politika?

    Gigamit sa ubang mga magsusulat ang mga dokumento sa Vatican II ug Canon Law aron pamatud-an nga ang kaparian dili makaapil sa politika tungod kay ang tukma nga misyon sa Simbahan mao ang “pagka-relihiyoso”. Base sa ilang mga kinutlo, ang konklusyon mao kini: nga ang mga obispo ug mga pari dili mahimong modapig sa partisan nga kalihokan sa politika. Ang pagbuhat sa ingon maoy “paglapas sa utlanan”  (crossing the line), ingon sa gisugyot sa usa ka tagsulat. Sagad nilang gamiton kining sunod nga mga texto:

    • “Si Kristo, sa pagkatinuod, wala mihatag sa iyang Simbahan og tukma nga misyon sa politikanhon, ekonomikanhon, o sosyal nga kahimtang. Ang katuyoan nga Iyang gi-andam nang daan sa simbahan mao ang usa ka misyon nga balaanon (religious mission)” (Gaudium et Spes, 42).
    • “Ang Simbahan, tungod sa iyang tahas ug katakus, dili konektado sa bisan unsang paagi nganha sa politikanhong komunidad ni nahigot sa bisan unsang sistema sa politika. Usa siya ka timaan ug balaanong kinaiya sa dignidad sa tawo (transcendent nature of the human person)” (Gaudium et Spes, 76, Canon 2245).

    Atong sabton og maayo kining mga pahayag sa konteksto sa Vatican II.

    Una, ang “Simbahan” dili lang ang mga obispo ug sa kaparian. Sigun sa Vatican II, ang Simbahan mao ang “tibuok katawhan sa Diyos” — layko, relihiyoso ug kaparian. Busa, ang misyon sa Simbahan isip balaanon (o "relihiyoso") dili lamang alang sa mga pari o obispo kondili alang sa tibook Simbahan mismo, isip usa ka tibuok nga institusyon. Ang pagtan-aw nga ang mga pari lamang mao ang Simbahan maoy gitawag nga “klerikalismo”, sala sa daghang mga kaparian (ug ubang layko) karon.

    Ikaduha, kon atong basahon pag-ayo ang dokumento nga “Gaudium et Spes”, ang katuyoan niini mao ang pagpamalandong sa papel sa Simbahan sa bag-ong panahon, sa atong kalibutan karon (“modern world”). Ang pagbulag sa Simbahan gikan sa kalibutan sa politika o ekonomiya supak sa espiritu sa Vatican II. Sa pagkatinuod, human sa pagpahayag nga ang papel sa Simbahan maoy usa ka balaanong misyon, usa ka importanteng teksto ang misunod: “Apan gikan niining balaanong misyon mismo migula ang usa ka buluhaton” diha sa sosyal, ekonomikanhon, politikanhong kalibotan. Ang mosunod nga mga kapitulo naghisgot mahitungod niining Kristohanong mga katungdanan sa kalibutan — pagpalambo sa kultura (Ch 2); ekonomiya (Ch 3); politika (Ch 4); pagpalambo sa kalinaw (Ch 5). Kini halos ang tibuok unod sa Gaudium et Spes.

    Ang pagtudlo nga ang Simbahan dili angay nga makiglambigit sa kalibutanong kahimtang tungod kay ang misyon niini "relihiyoso" o balaanon, atong usbon sa pag-ingon, dili panghunahuna sa Vatican II. Gaudium et Spes 43 — ang sunod nga numero gikan sa kanunay nga gikutlo — adunay importante kaayo nga pahinumdom: “Ang panagbulag tali sa pagtuo nga gipuy-an sa kadaghanan ug ang ilang inadlaw-adlaw nga kinabuhi [sa kultura, ekonomikanhon ug politikanhon nga mga kalibutan] angayan nga isipon isip usa sa mga seryosong sayop sa atong panahon” (GS 43).

    Kining maong dualismo dili makatabang sa kinabuhi sa Simbahan ug mga magtutuo. Sa unang bahin, nagpalig-on kini sa usa ka sayop nga espiritualidad nga makita nato sa kadaghanan karon. Sa laing bahin, gigamit kini sa mga naghupot og gahum aron mapugngan ang pagsupak ug pagpaningil sa ilang tulubagon pinaagi sa pagkabit niini sa “separation of Church and State”.

    3. Unsa ang tahas ug katakus (role and competence) sa Simbahan sa natad sa politika?

    Klaro kayo ang papel sa Simbahan sa natad sa politka diha sa texto sa Gaudium et Spes No. 76 (ug Canon 2245 nga nagkutlo lang niini). Sa usa ka katilingbang nagkalainlain ang mga tingog, ang Simbahan kinahanglan nga mahibalo sa iyang kaugalingong “katakus”. Kini “dili konektado sa bisan unsang paagi sa politikanhong komunidad ni nahigot sa bisan unsang sistema sa politika” tungod kay kini “usa ka timaan ug usa ka panalipod sa bililhong dignidad sa tawo”.

    Kinahanglang respetuhon sa Simbahan ang awtonomiya ug kagawasan sa natad sa politika. Apan pagkahuman niana nga pagpahayag, ang Simbahan kinahanglan nga "magpalambo sa maayo nga pagtinabangay tali sa ilang kaugalingon uban ang angay nga konsiderasyon sa mga kahimtang sa panahon ug lugar" alang sa labing epektibo nga serbisyo para sa tanan nga mga lungsuranon. “Ang Simbahan kinahanglang adunay tinuod nga kagawasan sa pagsangyaw sa pagtuo, sa pagtudlo sa iyang katilingbanong doktrina (social doctrine), sa pagkinabuhi nga gawasnon, ug usab sa paghatag og ‘moral judgment’ sa mga butang diha sa katilingban kon ang tawhanong katungod o ang kaluwasan sa tawo nanginahanglan gayud niini” (GS 76).

    Ug kon ang mga mithi sa Ebanghelyo nameligro, kon ang mga tawo gipamatay sa mga pwersa sa Estado, kon gilapas ang dignidad sa katawhan, kon ang mga dagkong kawatan dili manubag sa balaod (modagan pa man gani sa eleksyon gamit ang salapi nga ilang gikawat gikan sa katawhan), ug kon giusab ang kasaysayan (historical revisionism) aron ipanghimakak kining mga kabangis ug kalapasan, ang Simbahan kinahanglan nga mobarog ug manalipod sa katungod sa katawhan. Sa makausa pa, kinahanglan natong hinumdoman: ang “tibuok Simbahan” ang gisangunan niini, isip usa ka institusyon ug isip mga indibidwal—layko, relihiyoso ug kaparian. Kung buhaton nato kini, dili kita "milapas sa utlanan" (crossing the line). Hinoon, “we are holding the line”. Gisunod lamang nato si Jesus. Gibuhat lamang nato ang atong Kristohanong katungdanan.

    Usahay, gikutlo usab ang sulat ni Pope Benedict XVI ngadto sa mga Katoliko sa Tsina (2007) aron pamatud-an ang samang punto: “Busa, sa samang paagi, ang Simbahang Katoliko nga anaa sa Tsina walay misyon sa pag-usab sa gambalay sa katilingban o pagdumala sa Estado. Hinoon ang iyang misyon mao ang pagmantala kang Kristo ngadto sa katawhan, isip Manluluwas sa kalibutan, binase sa iyang kaugalingong pagpangalagad diha sa gahum sa Dios” (No.4).

    Parehas gihapon nga kaso sa “proof-texting” ang paggamit niining mga teksto. Ang konteksto niini maong sulat nagasukad gihapon sa Gaudium et Spes 76 — ug tin-aw nga gikutlo kini ni Pope Benedict XVI.

    Gikutlo usab pag-apil ang ensiklikal nga “Deus Caritas Est” nga nag-ingon: “Ang Simbahan kinahanglang dili mopuli sa Estado.” Pero ang konteksto niining duha ka teksto pinasikad gihapon sa Gaudium et Spes 76 (nga atong gipasabot sa ibabaw). Ang mga footnote sa maong encyclical maoy magsulti kanato, kon kita interesado sa pagbasa niini.

    Ang “Doctrinal Note on Some Questions Regarding the Participation of Catholics in Political Life” nga gisulat sa Congregation of the Doctrine of Faith (CDF) niadtong Nobyembre 24, 2002 gigamit usab sa pipila ka mga magsusulat aron sa pagpalig-on niining dualistikong pagtan-aw sa simbahan ug politika. Kini nagkanayon: “Dili tahas sa Simbahan ang paghatag ug espesipikong mga solusyon nga politikanhon—ug mas menos ang pagtanyag og usa lamang ka solusyon—sa temporal nga mga pangutana nga gitugyan sa Diyos ngadto sa gawasnon ug responsable nga paghukom sa matag tawo.”

    Kon ang Catholic Bishops’ Conference of the Philippines (CBCP), pananglitan, manggilabot sa politikanhon nga kinabuhi sa nasud, wala kini magtanyag og usa ka “politikal nga solusyon”. Nagpahayag ang mga obispo sa ilang huna-huna gikan sa ilang kaugalingong katakus isip mga magtutudlo sa pagtuo, base usab sa mga mithi sa Gingharian sa Dios ug mensahe sa ebanghelyo. Ang mao gihapong sulat ni Pope Benedict XVI (Doctinal Note) nagkanayon: “Katungod ug tulubagon sa simbahan ang paghatag og ‘moral judgment’ sa mga isyu sa katiliban kon kinahanglan kining buhaton base sa mga sugo sa atong pagtuo ug sa moralidad.”

    Bisan pa kon ang mga kaparian maoy gitahasan sa paghatag og “moral judgement” sa politikanhong mga butang, ug ang mga layko gisangunan sa “aktibo ug direktang pag-apil sa politika” (principled partisan participation), ang PCP II nag-ingon nga kining nagkalain-laing tahas dili gyud estriktong masunod diha sa aktwal nga sitwasyon.

    Sa usa ka bahin, ang mga layko—dili lang ang mga pari—kinahanglan usab nga motudlo sa moralidad sa atong politikanhong kahimtang. Sa laing bahin, ang tanang Kristohanon ug ang tibuok Simbahan—mga pari, mga relihiyoso ug mga layko—kinahanglan nga moapil sa natad sa politika kon nameligro ang mga mithi sa Ebanghelyo. “Ang mga kinahanglanon sa Ebanghelyo kalabut sa tawhanong dignidad, hustisya, gugma, kaayohan sa kadaghanan, dili mahimong isakripisyo sa huyang nga pasangil nga ‘ang Simbahan dili moapil sa politika’. Sa konkreto, kini nagpasabot nga ang mga kaparian ug layko kinahanglang moapil sa natad sa politika kon ang moralidad ug ang mga mithi sa Ebanghelyo ang gipanamastamasan ug nameligro” (PCP II, 343-344).

    Sa laktod nga pagkasulti, ang Vatican II ug uban pang mga pagtulun-an sa simbahan dili magamit sa pagpalambo sa usa ka “dualistikong” pagtan-aw sa simbahan ug politika. Among gipakita nga bisan pa sa pagtahod sa katakus ug awtonomiya sa matag natad (simbahan ug politika), kining duha ka “kalibutan” dili gayud angay nga bulagon. Hinoon, kining maong mga pagtulun-an nagasugo sa tibuok Simbahan aron puy-an ang iyang partisan nga papel alang sa kamatuoran, tawhanong dignidad ug kaangayan.

    Ang pinutol nga paggamit sa mga teksto (“truncated use of text without context”) sa mga pagtulun-an sa simbahan aron pamatud-an lamang ang kaugaligong posisyon ginatawag nga “proof texting”. Gigamit kini sa mga karaang “manualist theologians” niadtong dugay nang panahon, dili layo sa paggamit sa bibliya sa mga “fundamentalists” sa atong panahon. Nasayud usab kita nga sayop kini. Naghatag hinoon kini og dakong kadaot sa Simbahan ug sa tanang katawahan.

    Kining mao nga mga teksto dili mahimong gamiton sa pagpakig-away batok sa “political partisanship” sa mga kaparian ug relihiyoso. Dakong sayop ang paghunahuna nga kining mga teksto nagtumong sa mga pari ug obispo lamang. Klerikalismo ang tawag niining maong sala sa atong panahon.

    Tingali kinahanglan ‘tang mangita sa laing dapit kon gusto natong hisgutan ang "partisan political participation" sa mga kaparian.

    4. Gidid-an ba ang kaparian sa pagdagan alang sa mga posisyon sa politika?

    Makita nato nga gidili kini diha sa mga pahayag sa mga Santo Papa. Ang mosunod nga teksto gikan kang Pope John Paul II sa iyang pakigpulong ngadto sa mga kaparian ug relihiyoso sa Mexico niadtong Enero 1979: “Kamo mga pari ug mga membro sa relihiyosong mga orden. Dili kamo mga ‘social director’, mga lider sa politika, o mga opisyal sa temporal nga gahum.”

    Daghan sa mga kaparian niadtong mga panahona midagan sa eleksiyon o gitudlo sa katungdanang pang-gobierno sa ubang dapit sa Latin America ug sa tibook kalibutan, pananglitan si Ernesto ug Fernando Cardenal sa Nicaragua. Ginadili niining maong mando ang pagdagan sa eleksyon o di kaha pag-apil sa ehekutibo nga mga sanga sa gobyerno. Sayop ang paggamit niini maong texto (ug uban pang susama niini) aron sa pagsangyaw batok sa mga kaparian ug sa relihiyoso nga “mo-endorso” sa mga kandidato sa politika karon.

    Giklaro na kini sa Canon Law 285, §3: “Ang mga kaparian gidid-an sa pagdawat sa mga katungdanan sa publiko kalabot sa paggamit sa gahum nga sibil.” Nakita sa Canon Law nga ang pagdagan alang sa publiko nga katungdanan “dili angay” ug “sukwahi” sa tawag sa pagkapari. Atong sabton nga ang atong Konstitusyon wala magdili sa usa ka pari nga modagan para sa posisyon sa gobierno. Kini usa ka sugo sa Simbahan; dili paglapas sa balaod nga sibil. Ug kon gusto sa pari nga modagan isip kandidato sa eleksyon, mobiya siya sa iyang mga katungdanan sa pagkapari.

    Mao kini ang kahulugan sa giingon sa mga obispo sa ilang CBCP Statement: “Wala kami’y ambisyon sa pag-agaw gikan kaninyo sa inyong kaugalingong tahas isip layko aron ihan-ay ang katilingbang makiangayon. Wala kami’y ambisyon nga agawon ang papel sa gobierno. Ang among tahas mao ang paghatag og giya nga moral ug espirituwal, uyon sa among misyon sa pagmantala sa kamatuoran pinasukad sa atong pagtuo.” (CBCP, The Truth shall Set You Free, 2022).

    5. Mahimo bang “mo-endorso” ang mga kaparian sa mga kandidato sa politika?

    Gitubag ko na kini sa mas detalyadong paagi sa laing papel (“Can Priests and Religious Endorse Political Candidates”).[1] Ang pipila ka mga ideya dinhi nahan-ay na dinhi niining maong artikulo.

    Ang importanteng probisyon sa Canon Law 287 nagkanayon:

    “§1. Ang mga kaparian kanunay mopalambo sa kalinaw ug panagdait pinasikad sa hustisya nga kinahanglang tumanon sa katawhan; §2: Dili mahimong aduna sila’y aktibong bahin sa partido politikal ug sa pagdumala sa mga unyon sa mga mamumuo, GAWAS KON sa paghukom sa “competent ecclesiastical authority”, ang pagpanalipod sa mga katungod sa Simbahan o ang pagpasiugda sa kaayohan sa kadaghanan nagkinahanglan niini.”   

    Unsay may buot ipasabot niini? Una, ang atong pangutana karon naghanduraw lamang sa politikal nga pag-endorso nga himoon sa mga kaparian. Dili man gani kini mahitungod sa pag-apil sa usa ka politikanhong partido. Apan ang Canon 287, §2 nagtugot sa mga kaparian sa aktibong pag-apil sa usa ka partido politikal, kon ang mga rason nga gihatag sa Canon Law matuman.

    Ikaduha, tinood nga ang pari mao ang “sentro sa panaghiusa” sa komunidad. Apan kining maong panghiusa ug kalinaw mahimong tinuod lamang kon kini pinasikad sa hustisya ug kaangayan. Kon ang hustisya ug tawhanong dignidad gipanamastamasan sa mga anaa sa gamhanan, ang panghiusa nga gipaningkamotan protektahan sa pari taphaw lamang kay kini malimbongong nagtago sa kabangis ug pagdagmal sa mga biktima ug dinaug-daog.

    Ikatulo, kining probisyon sa Canon Law adunay sa usa ka “exception”: “GAWAS kun, sa paghukom sa ‘competent ecclesiastical authority’, ang pagpanalipod sa mga katungod sa Simbahan o ang pagpasiugda sa kaayohan sa kadaghanan nagkinahanglan niini.”

    Kon atong nakita nga liboan ang gipatay, gitortyur o gipriso sa minao-maong kaso niadtong sa panahon sa Martial Law,] o sa War on Drugs, ug gihimo kini sa mga awtoridad sa Estado; kon atong nakita ang bilyones nga pagpangawkaw ug korapsyon sa panahon sa Martial Law ug sa pandemya; kon ang kasaysayan gibag-o pinaagi sa algorithmic ug sistematikong pagpamakak nga gitumong sa pagpapas niining mga kabangis diha sa hunahuna sa katawhan, gipangayo nga kita mobarog batok niining mapintas nga mga krimen isip mga propetang Kristohanon sa atong panahon.

    Unsa man kuno “ang mga katungod sa Simbahan ang gihulga”, niingon ang usa ka magsusulat. Ang Simbahan mibarog dili aron depensahan ang kaugalingong katungod, kondili aron panalipdan ang katawhan sa Diyos kansang kinabuhi gihulga. Ang mga mithi sa Ebanghelyo — ang tawhanong dignidad, kaangayan, kamatuoran ug kaayohan sa kadaghanan mao ang nameligro. Kining balaanong kinaiya sa tawo (transcendent nature) mao ang tinuod nga nameligro. Kini usab ang kinahanglang depensahan sa Simbahan batok sa politika, sama sa gisangon kanato sa Vatican II (GS 72).

    Wala’y pari o relihiyoso nga anaa sa ilang hustong panghuna-huna ang makalimud nga kining mga kabangis ug krimen nahitabo ug nagakahitabo.

    Ikaupat, kinsa ang "competent ecclesiastical authority" ang mohimo o mopamatuod nining maong desisyon sa pag-endorso? Ang obispo sa matag indibidwal nga diyosesis o ang Superior sa matag kongregasyon sa mga relihiyoso. Mao bitaw nga kining desisyon sa pag-endorso kinahanglang makab-ot isip usa ka produkto sa “communal discernment” sa mga kaparian ug relihiyoso. Kinahanglang matinud-anon nilang atubangon ang konkreto nga sitwasyon base sa hagit sa Ebanghelyo.

    Atong huna-hunaon nga kita anaa sa usa ka pinakamahinungdanon ug abnormal nga sitwasyon. Ang atong mga obispo “nakurat sa dayag ug maliputon nga pagtuis, pagmaniobra, pagtakuban ug pag-abuso sa kamatuoran”, “pag-abuso sa tawhanong katungod, mga biktima, korapsyon, grabeng utang ug pag-us-os sa ekonomiya sa nasud tungod sa diktadurya”. Kining tanan tinuod ug dokumentado. “Kini seryoso kaayo!” niingon sila sa ilang Sulat-Pastoral. Ang “competent ecclesiastical authority” ug ang mga kaparian kinahanglang mamalandong, motuki ug mag-inambitay mahitungod niini diha sa proceso sa communal discernment.

    Ikalima, ang mga sukdanan nga pinasikad sa Ebanghelyo ug Catholic Social Teaching kinahanglang klaro isip basehan sa communal discernment process. Ang mga ginsakpan kinahanglang maka-level-off sa pagbasa sa sitwasyon diha sa proceso nga bukas, “synodal” ug matinud-anon.

    Human sa maong “discernment”, ang uban makapili nga magpabiling non-partisan aron ihatag ang ilang panahon sa pagtabang sa mga parokyano nga makahukom og maayo kon kinsay ilang ibotar base sa sukdanan sa Ebanghelyo. Mahimo pod silang motabang nga organisahon ang PPCRV sa ilang mga parokya aron masiguro ang matinud-anon ang pag-ihap sa mga balota. Kini ang gipili sa daghang relihiyoso sa panahon sa 1986 Snap Elections. Sa pagkatinuod, daghang pari ug madre ang namilegro niadtong panahona  tungod kay ilang gibantayan ang pag-isip sa balota.

    Apan mahimo usab nga magdesisyon ang uban nga mo-endorso ug mangampanya alang sa mga kandidato ilang napili. Sa ato nang giingon sa unahan, gihuna-huna usab kini sa Canon Law. Kining mga desisyon kinahanglan usab tahuron.

    Ang posisyon nga dili Kristohanon mao ang pagpabiling “neutral” atubangan sa way kaulaw nga inhustisya, sistematikong pagpamakak, dayag nga pag-abuso ug paglapas sa dignidad sa tawo. Ang kahilom niining panahona isipon nga pakigkunsabo.

    6. Unsaon ang indibiduwal nga mga pari nga modesisyon sa pag-endorso sa publiko sa ilang mga kandidato sa politika?

    Kining maong desisyon sa mga pari ug relihiyoso kinahanglan usab tahuron. Gitugutan usab kini sa Canon Law. Isip Catholic Bishops Conference of the Philippines (CBCP), ang mga obispo nakahukom nga magpabilin sa ilang mga tahas isip “mga tighulma sa konsensya”.

    Apan kon ang pipila ka mga pari makahukom sa pag-endorso, klaro kaayo ang katin-awan ni Bishop Pablo David, ang Presidente sa Conference of Bishops, sa usa ka press conference aron ipasabot ang Pahayag: “Kon moabot ang ubang kaparian nianang maong sitwasyon, buot ipasabot desisyon kini sa ilang kaugalingong tanlag nga kinahanglang tahoron.”

    Adunay duha ka porma sa “endorsement”. Una, makaingon ang usa: Dili ko mo-endorso niining mga kandidato tungod kay ang iyang binuhatan sukwahi sa mga mithi sa Ebanghelyo, sa dignidad sa tawo ug hustisya.  Ayaw ibotar kining tawhana. Ikaduha, mahimo pog nga moingon ang uban: Gi-endorso nako kini nga kandidato tungod kay ang iyang “track record” naglangkob sa Kristohanong mga prinsipyo nga among gihuptan. Ang usa ka diyosesis o usa ka Congregasyon makahimo usab og komunal nga pag-endorso pagkahuman sa ilang “communal discernment”.

    7. Magamit ba nato ang pulpito alang sa kampanya sa politika?

    Balikan nako si Bishop Pablo David sa samang press conference: “Ang pulpito para lamang sa pagsangayaw sa Maayong Balita. Pero siempre, sa dihang gisangyaw nimo ang Maayong Balita, may implikasyon kini sa politikal nga kinabuhi. Dili nato ibulag ang pagtuo sa atong kinabuhi sa politika. Pero dili gamiton ang pulpito sa pangampanya. Kini adunay punto. Kay daghan man ang mga lugar aron sa pagpahayag sa politikanhong opinyon. Sa pulpito, ang palabihon mao ang Pulong sa Diyos ug ang mga implikasyon niini diha sa kamatuoran, kaangayan ug kalinaw.”

    8. Kini ba nga sugo nagtumong usab sa mga membro sa relihiyosong mga komunidad sama sa mga igsoong madre ug relihiyoso sa mga Kongregasyon?

    Among gilakip ang mga relihiyoso dinhi bisan kung ang Canon 287 diin kini gihisgutan direkta nga nagtumong lamang sa "kaparian". Karon, ang sama nga mga pangutana gipangutana sa mga konsagrado nga mga tawo mismo (consecrated persons) o mga relihiyoso. Niining makasaysayanong yugto, ang mga relihiyoso mibati usab sa samang hagit ngadto sa partisan nga politikanhong partisipasyon. Ang Canon 272 nag-ingon nga ang relihiyoso nahi-apil usab sa balaod niining nga mga Canon (No. 277, 285, 286, 287, ug 289).

    9. Gilapas ba sa kaparian ug relihiyoso ang kagawasan sa mga tawo sa pagpili sa ilang mga lider? Ang pag-endorso ba sa usa ka kandidato timaan sa “klerikalismo”?

    Unsa ang tumong himoon sa “pag-endorso”? Kini usa ka pagpaambit ngadto sa mga tawo sa produkto sa “communal discernment” sa mga kaparian ug relihiyoso. Ila lamang giingon nga sila tinuod nga namalandong ug kini maoy ilang konklusyon.

    Wala nila giagaw sa katawhan ang pagdesisyon sa ilang kaugalingon kon kinsay ilang pilion. Dili kini pagpugos ug pagpahamtang sa ilang panglantaw ngadto sa magtutuo. Daghan niining Endorsement Statement adunay pagdapit sa mga ginasakpan sa pagbuhat sa sama nga proceso. Sa katapusan, ang indibiduwal nga Kristiyano ug ang iyang gawasnon nga pagpili ang kinahanglan tahuron.

    Kini mao ang paagi sa pag-alima (“pastoral solicitude”) gikan sa ilang mga magbalantay ngadto sa ilang ginsakupan — ang paghatag og maayong panig-ingnan.

    Gihagit usab kita sa Simbahan sa pag-umol sa atong konsyensya (formation of conscience). Pinaagi sa pagpaambit sa bunga sa ilang kaugalingon nga discernment, ang pari ug relihiyoso mitabang sa ilang mga ginsakupan kon unsa, ngano ug unsaon paghimo niining maong proceso. Dinhi, konkretong gipakita nga ang mga mithi sa Ebanghelyo wala maglutaw sa kapanganuran; nga ang mga Kristohanon kinahanglan dili magpabilin sa lebel sa mga prinsipyo lamang, kondili hangtud sa mga konkretong implikasyon sa kinabuhi. Ang “klerikalismo” mahitabo sa dihang ang kaparian ug relihiyoso mobulag sa mga pangutana sa katawhan. Sa dihang  moingon sila — “kini mao ang mga prinsipyo, karon gamita kini sa inyong mga kinabuhi.” “Apan unsa may buot ipasabot niini para nimo, Padre?” “Naa ra na ninyo. Bahala na mo. Kay ako ‘non-partisan’ ko!”

    Dili. Kon ang mga kahimtang nameligro karon, ang personal nga mga desisyon kinahanglang adunay tinuod nga mga sangputanan sa atong personal nga kinabuhi ug politikanhong desisyon—bisan sa kaparian ug sa relihiyoso.

    10. Unsa kaha kon kadtong atong gi-endorso ug ang ilang politikanhong mga programa dili mahatag sa higayon nga sila napili na ug nangalagad?

    Sa usa ka bahin, nahibal-an na nato nga wala’y programa sa politika nga perpekto ug hingpit. Ang political program mga pamaagi lamang nga magdala kanato ngadto sa atong mga katuyoan. Adunay gitawag sa teolohiya nga “eschatological proviso” — usa ka probisyon nga naglimite sa bili sa natad nga politikanhon. Bisan unsa nga sosyo-politikal nga kahikayan kanunay nga kulang kon atong itandi sa mga mithi sa Gingharian sa Diyos. Busa, kinahanglan kanunay silang ugmaron ug usbon.

    Sa laing bahin, ang sigeng paggamit sa “eschatological proviso” sa tanang panahon (o permanente nga “allergy” sa politika ug mga ideolohiya) naghikaw sa atong tawhanong pakigbisog diha sa politika sa mga praktikal nga mga proseso ug program sa pagpalambo sa katilingban. “Ang pagtuo nga walay ideolohiya usa ka patay nga pagtuo”, misulat ang Latin American theologian nga si Juan Luis Segundo. Ang pagpabilin sa lebel sa mga prinsipyo ug mga mithi naghimo sa Kristohanong panglantaw nga dili praktikal ug dili makapahimugso niini ngadto sa panaw sa kasaysayan. Labaw sa atong mga prinsipyo, kining maong mga programa sa mga partidong politikanhon mao ang makapakatawo sa Kristohanong panglantaw diha sa kalibutan ug sa katawhan.

    Sa laing bahin, gimanduan usab ang mga kaparian ug relihiyoso nga dili mahadlok mosaway, mopahinumdom ug maningil sa mga tulubagon gikan sa mga politiko. Ang tibuok Simbahan—layko, kaparian ug relihiyoso—kinahanglan nga kritikal nga makiglambigit sa gobyerno ug sa mga programa niini pinasikad sa mga mithi sa Ebanghelyo ug sa Gingharian sa Diyos. Dili sila mahadlok sa pagpahinumdom sa ilang gi-endorsong mga politiko ug partido, ug hagiton sila nga manubag sa katawhan.

    Kay dili kita “fans club”, kondili “lungsoranon”. Dili kita mga panatiko, kondili mga propeta.

    Ang mga propeta sa karaang panahon mao ang nagdihog sa mga hari. Apan ila usab giatubang ang mga gamhanan sa ilang mga pag-abuso. Si Natan batok kang David; si Elias batok kang Ahab; si Isaias batok kang Ezechias.

    Sa samang paagi, kita gitawag nga mahimong mga propeta kinsa gisangonan sa pagsulti sa kamatuoran ngadto sa mga gamhanan, bisan pa kon si kinsa ang naglingkod ug naghupot sa gahum.

    Alang kanato, walay politikanhong programa nga hingpit. Ang Gingharian sa Diyos lamang. “Kita mga trahante dili kapatas, mga sulugoon dili mesiyas, mga propeta sa usa ka kaugmaon kansang hingpit nga katumanan igo lamang natong paaboton.”

    PANGHINAPOS

    Adunay ko’y gamay nga obserbasyon sa akong mga nabasa sa media, Facebook, blogs ug mga opinion sa mga higala mahintungod niining maong tema.

    Kadtong mga nisupak sa pag-endorso og kandidato karon, kadtong miingon nga kinahanglan neutral ang Simbahan ug kaparian, nakitang ni-endorso ug mga kandidato sa mga niaging panahon o di kaha bisan hangtud karon.

    Dili nako masuta kon kining bag-ong posisyon usa ka deklarasyon sa pagbasol o simbolo sa tinapulan nga panghuna-huna.

    Daniel Franklin E. Pilario, CM
    Vincentian Chair for Social Justice
    St. John’s University – New York


    [P.S. Daghang salamat kang Padre Alwen Jimenez sa Diosesis sa San Carlos—sa iyang paghubad niini ngadto sa pinulungang Binisaya.]

    [1] D. F. Pilario, “Can Priests and Religious Endorse Political Candidates?” https://www.svst.edu.ph/news/can-priests-and-religious-endorse-political-candidates-181